Przedstawiając rzecz w pewnym uproszczeniu, dwie takie racjonalizacje: retrybutywną (kara jest odwetem, odpłatą za przestępstwo) oraz prewencyjną, zapobiegawczą. Idea odpłaty implikuje stosowanie skali „wymiany” przestępstwa na karę. Twórca „czystej” idei odpłaty E. Kant, głosząc zasadę odpłaty „równym za równe”, domagał się kastracji przestępców seksualnych jest to jednak czysto biologiczna miara odpłaty, którą ze względów humanitarnych trzeba odrzucić. Jeżeli stosuje się jeszcze obecnie kastrację niektórych, zwłaszcza dotkniętych odchyleniami w kierunku patologicznym, sprawców przestępstw seksualnych – z wyłączeniem gwałcicieli – to bynajmniej nie dla urzeczywistnienia idei odpłaty, lecz dla zapobiegania nowym przestępstwom. Za pomocą idei odpłaty nie potrafimy określić liczby lat pozbawienia wolności, którą „odpłacić” trZeba gwałcicielom, bo takiej skali odwetu nie podobna konstruować w sposób racjonalny.

Można na ideę odpłaty spojrzeć od innej strony, pod kątem tzw. głosu szerokiej opinii publicznej, która domaga się zadośćuczynienie poczuciu sprawiedliwości przez stosowanie rygorystycznych kar. Z badań Pod- góreckiego wiemy, że 71°/o mieszkańców wsi domaga się bardzo surowych kar za przestępstwa nacechowane okrucieństwem. Wyłania się tu pytanie, czy to wołanie o drakońskie kary wypływa z głębszego poczucia sprawiedliwości (za pomocą którego trudno zresztą ułożyć skalę kar za przestępstwa), czy też z poczucia własnego zagrożenia. Badania Podgóreckiego wykazały, że zwolennicy surowych kar są przeważnie ludźmi opanowanymi przez poczucie zagrożenia. To poczucie zagrożenia ma zazwyczaj podkład emocjonalny, nieraz irracjonalny, a także zabarwienie egoistyczne (w obawie, że mnie lub bliską mi osobę może – w minimalnym stopniu prawdopodobieństwa – spotkać gwałt, trzeba zamknąć na długie lata, wszystkich sprawców zgwałceń). Toteż do tych głosów opinii publicznej trzeba się odnieść z dużą rezerwą zresztą postępowa myśl penitencjarna zwalcza ideę odpłaty w karze (jak dotąd, z niewielkim skutkiem, bo idea ta jest głęboko zakorzeniona w mentalności ludzkiej),